ШЕШІМ
«Жыртқыш басылымдар мәселесін қалай шешуге болады?» вебинар нәтижесіне орай
1.03.2021

Жыртқыш басылымның құбылысы академиялық салада күрделі мәселеге айналуда. Бұл ғылым мен зерттеулердің сапасын төмендетеді, зерттеушілерді жолдарынан тайдырады, университеттердің рейтингіне әсер етеді және ғылыми зерттеулер мен инновацияларға қатысты мемлекеттік саясатқа зиян тигізеді. Жыртқыш басылымдар мәселесі Қазақстанда және басқа ТМД елдерінде күн өткен сайын өткір болып отыр. Scientometrics журналында 2021 жылы ақпанында жарияланған «Scopus-тағы жыртқыш басылымдар: елдер арасындағы айырмашылықтар» мақаласына сәйкес, Қазақстан 2015-2017 жылдары Scopus индексіне сәйкес жыртқыш басылымдарындың ең көп үлесі бар елдердің қатарына кірді. Қазақстандағы университеттердің авторлары жариялаған әрбір алтыншы мақала кейіннен жыртқыш деп танылған және Scopus деректер базасынан жойылды. (Macháček, V., & Srholec, M. (2021). Predatory publishing in Scopus: evidence on cross-country differences. Scientometrics, 1-25.).).

2021 жылдың 1 наурызында М.Нарикбаев атындағы КАЗГЮУ Университетінің Жоғары экономика мектебінде «Жыртқыш басылымдар мәселесін қалай шешуге болады?» тақырыбында «Let’s Talk Research» атты онлайн семинар өтті. Доктор Мартин Сролек (Экономикалық зерттеулер және білім беру орталығы директорының орынбасары – Карл университетінің экономикалық институты және Чехия ғылым академиясының экономикалық институты және жоғарыда аталған басылымның авторы), доктор Булат Кеңесов (Физикалық-химиялық зерттеу және талдау әдістер орталығының директоры, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры) және доктор Икболжон Корабоев (М.С. Нәрікбаев атындағы КАЗГЮУ Университеті, жоғары экономика мектебінің профессоры) жыртқыш басылымдар проблемасының әртүрлі аспектілерін түсіндіріп, мәселені шешудің ең жақсы тәсілдері мен стратегияларын талқылады. Баяндамалар қызықты сұрақ-жауап сессиясына ұласты. Вебинарға әр түрлі қазақстандық және шетелдік университеттерден 100-ден астам қатысушылар қатысты.

Доктор Мартин Сролек жыртқыш басылым құбылысы қазіргі таңда ғылыми ортада ғаламдық мәселе болып отырғанын және жоғары білім беру саясаткерлерін, университеттер мен ғалымдарды біріктіретін жыртқыш баспаларға қарсы келісілген іс-қимыл қажет екенін баса айтты. Ол жыртқыш басылымдармен күресу үшін төрт басты ұсыныс жасады: 1) Зерттеулер тек библиометриямен ғана шектелмей, әртүрлі деңгейде басқарылуы және бағалануы керек. Бағалаушылар публикациялардың мазмұнын мұқият тексеруі керек; 2) Журналдар өзара сараптаманың ашық саясатын жүргізуге тиіс. Баспалар шолу процестерін ашық етуі қажет. 3) Біз авторлардың жарияланған журналдарының редакциялық тәжірибесі туралы хабарын арттыруымыз керек. Thinkchecksubmit.org секілді сайттар авторлар үшін журналдардың мәртебесін басылымның тұтастығына қатысты тексеру үшін пайдалы болуы мүмкін; 4) Scopus (және басқа дәйексөздер базасы) контент таңдау критерийлерін жақсартуы және жыртқыш контентін болдырмау үшін күш-жігерін күшейтуі керек.

Доктор Булат Кеңесов Қазақстандағы жыртқыш басылымдармен күресу туралы айтты. Ол Қазақстанда авторлардың жыртқыш басылымдарының санын азайту бойынша шаралар кешені жүзеге асырылғанын баса айтты. Осы шаралардың нәтижесінде қазақстандық авторлардың Scopus-та индексикациясы тоқтатылған публикациялардың үлесі 2016 жылы 38,4% -дан (1 орын) 2016 жылы 10,9% (5 орын) дейін төмендеді. Алайда, ол жағдай қанағаттанарлықсыз болып отырғандығын және Қазақстан озық елдердің деңгейіне жету үшін жыртқыш басылымдардың үлесін 1% -ға дейін төмендетуді жоспарлауы керек екенін атап өтті. Ол сондай-ақ жыртқыш журналдарды қалай анықтауға болатынын түсіндірді және Қазақстандағы жағдайды одан әрі жақсарту үшін бірнеше ұсыныстар жасады, оған ғалым дәрежелері мен атақтары үшін қажетті басылымдардың сапасын күшейту; әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдарға арналған Scopus-тағы рецензияланған журналдарда жариялау талаптарын алып тастау және ғылыми публикациялардың орнына сыртқы сарапшылардың PhD диссертацияларына қатаң рецензиясын енгізу.

Доктор Икболжон Корабоев посткеңестік елдерде жыртқыш басылымдар құбылысы шектен тыс болып жатқанын түсіндірді. Ол әр түрлі деңгейдегі себептердің төрт тобын анықтап, авторлардың неге жыртқыш журналдарда стандартты емес мақалаларды жариялауын түсіндірді. Бұл факторлар саясатқа, институционалдық деңгейге, жеке деңгейге және нарыққа байланысты екенін түсіндірді. Осы факторлардың нәтижесінде зерттеушілер мен шешім қабылдаушылар өнімге – жариялауға көп көңіл бөліп, басылымдардың процедуралық аспектілерін елемейді. Академиялық публикация – бұл басылым болып табылатын түпкілікті нәтиже ғана емес, сонымен қатар рецензиялау, әріптестерінен кері байланыс алу, этика мен академиялық адалдықты сақтау, академиялық қауымдастық пен бүкіл қоғам үшін маңызы бар басылымдар шығару, ғылым саласында ғалымдар арасындағы теориялық пікірталастар сияқты маңызды кезеңдерді қамтитын процесс. Қысқа мерзімде көптеген публикация басып шығару зерттеушілер арасында қысым тудырады. Зерттеу жұмысын жүргізу процесінде осы маңызды қадамдарды елемеу қажет. Жыртқыш баспа мәселесін азайту үшін баспаға процестік бағдарланған тәсілін күшейту қажет. Ол үшін үкіметтер мен университеттер зерттеушілерге көбірек оқу мүмкіндіктері мен қолдау көрсетуі керек.

Доктор Булат Кеңесов осы қаулыға негіз болған Қазақстанның ғылыми-зерттеу жағдайына қатысты бірқатар нақты ұсыныстар жасады:

1) бұдан әрі Scopus мәліметтер базасымен индекстелмейтін журналдардағы мақалалардың есептелмейтіндігі барлық ережелерде көзделуі керек;
2) диссертацияларға, сарапшыларға (KOKSON), ұлттық ғылыми және басқа кеңестерге журналдарда олардың пікірлері бойынша күмәнді мақалаларды ескермеуге мүмкіндік беру;
3) индекстелген журналдардың сапасына күмән туындаған кезде Scopus және Web of Science-ке хабарласыңыз, онда қазақстандық ғалымдардың публикацияларының саны күрт өскен;
4) нормативтік актілерде Scopus мәліметтер базасынан журналдарға қойылатын талаптарды күшейту үшін (SJR> 0,3 талабы көптеген күмәнді журналдарды кесіп тастауға мүмкіндік береді) немесе ғылымның белгілі бір салаларында оны мүлде ескермеу(мысалы, жаратылыстану ғылымдарының дәйексөз индексі кеңейтілді, WoS мәліметтер базасы көп);
5) гранттық қаржыландыру (ГҚ) және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру (БНҚ) конкурстық құжаттамасында ашық қол жетімді басылымдар үшін төлем тікелей баспагерге ғана рұқсат етілуі керек (делдалдарға емес);
6) университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарына сыйлықақы төлемей және күмәнді журналдардағы мақалаларды рейтингтерде ескермей, сондай-ақ ғылыми этика қағидаларының сақталуына бақылауды күшейту;
7) ғылыми зерттеулердің сапалық бақылауын қамтамасыз етпейтін жоғарғы оқу орындарында докторантураға мемлекеттік тапсырыс жасамау;
8) KPI мемлекеттік университеттер көрсеткіштері мен ғылыми-зерттеу институттарының басшыларының сапалы көрсеткіштерін енгізу;
9) әлеуметті-гуманитарлық ғылымдар бойынша, мысалы, ҰМҒТСО-да диссертацияны екі рецензенттің тәуелсіз сараптамасынан, оң ұсыныстарын алғаннан кейін халықаралық және мақалалары жоқ журналда диссертацияны қорғауға мүмкіндік беру;
10) күмәнді журналдарды анықтау, олардың тізімдерін жариялау және оның ішідегі публикацияларды есепке алмау бойынша зерттеулер жүргізу;
11) ғалымдар үшін ғылыми журналдарды таңдау, академиялық жазу және зерттеу әдістемесі, сондай-ақ басылым және ғылыми этика бойынша тренингтер өткізу;
12) ғалымдарды басылымдарын жақсы журналдарда жариялауға ынталандыру (әсіресе Q1 WoS немесе өнер-гуманитарлық сілтемелер индексінде);
13) бағдарламалық құжаттарда дұрыс ғылыми метрикалық көрсеткіштерін реттеу.